پیشروی فرونشست زمین به ویژه طی دو سال گذشته در اصفهان آنقدر سرعت گرفته که آثار ترک‌های این بمب ساعتی به تمام نقاط مسکونی اصفهان رسیده و در این میان آثار، بناها و پل‌های تاریخی این شهر از این پدیده در امان نمانده‌اند.

زاینده‌رود تنها منبع تغذیه کننده دشت اصفهان- برخوار است که به عقیده کارشناسان از سال ۷۹ با قطع شدن جریان دائمی رودخانه زاینده‌رود و منقطع جاری کردن آب به بستر رودخانه از یک سو و از طرف دیگر با گسترش حفر چاه‌های زیاد، فشار بسیاری به سفره‌های زیرزمینی آب وارد کرده‌ایم.

به طور قطع آبخوان دشت اصفهان- برخوار اگر زبان داشت که همان سال‌ها فریاد می‌زد، اما این آبخوان سال‌ها درد را تحمل کرد و اکنون در آستانه درد و سکته این‌گونه به‌صورت ترک‌های فرونشستی خود را بر روی مناطق مسکونی اصفهان و همچنین نمایان کرده است.

فرونشست گاه و بیگاه در خیابان‌ها، میادین، مناطق مسکونی و بناهای تاریخی در اصفهان امروز شرایط نگران کننده‌ای را ایجاد کرده که آخرین مورد مربوط آن مربوط به مسجدسید اصفهان است که باعث ترک خوردن طاق، گنبد، ایوان‌ها، سقف و دیگر بخش‌های این بناهای تاریخی شده است. امروز کارشناسان نسبت به وقوع اتفاقی مشابه مسجدسید در اصفهان در مهم‌ترین مراکز تاریخی و فرهنگی هشدار داده‌اند.

کارشناسان زمین شناسی و سازه بعد از تاثیرات فرونشست بر مجموعه تاریخی میدان نقش‌جهان و پل‌های تاریخی، این بار برای مسجدسید اصفهان ابراز نگرانی کرده‌اند. شرایط نگران‌کننده آبخوان اصفهان باعث ایجاد عوارض فرونشست به شکل شکاف‌ها و ترک‌ها بر پیکر این اثر تاریخی دوره قاجاری اصفهان شده است.

به گفته کارشناسان عوامل مختلفی در فرونشست زمین دخیل است که برخی طبیعی و برخی انسانی است، اما در اصفهان آنچه رخ داده منشا طبیعی نداشته و به دلیل برداشت از منابع آب‌های زیرزمینی بوده که ناشی از سوء مدیریت و برداشت بی‌حساب و کتاب از منابع آب زیرزمینی است.

به گفته مدیرکل سازمان زمین شناسی استان اصفهان، متاسفانه امروز نشانه‌های فرونشست زمین را در بناهای تاریخی خیابان مسجدسید اصفهان از جمله مسجد سید، مسجد علی قلی آقا، مسجد حکیم، مسجد صدرالعما، مسجد قطبیه و دیگر بناهای تاریخ در این محدوده و دیگر خیابان‌های اصفهان هستیم.

رضا اسلامی می‌گوید: مسجد قطبیه واقع در خیابان طالقانی اصفهان حدود ۴ میلیمتر در عرض ۸ ماه حرکت کرده است و امروز در پیشروی فرونشست در اصفهان شکی وجود ندارد.

اما عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد نجف آباد در این باره به ایسنا، توضیح می‌دهد: کل دشت اصفهان برخوار همانند یک کاسه است که بخشی از آن (لبه‌ها) کم عمق است و برخی بخش‌های آن همانند منطقه حبیب آباد عمیق‌تر  است.

بهرام نادی با بیان اینکه اطراف آبخوان دشت اصفهان-برخوار که شامل صفه، رهنان، دانشگاه صنعتی، ارغوانیه و یا آبشار و مناطقی که نزدیک به کوه لایه‌های زمین از جنس سنگ است، می‌گوید: مناطق مجاور کوه‌ها به سبب ضخامت ناچیز لایه‌های خاک قابلیت فرونشست کمتری دارند، اما وسط این کاسه در منطقه حبیب‌آباد به سبب وجود لایه‌های خاک به ضخامت ۳۰۰ متر قابلیت فرونشست بیشتر است.

وی توضیح می‌دهد: در مناطق مرکزی آبخوان، در گذشته سطح آب زیرزمینی بالا بود، به‌عنوان مثال در منطقه دولت‌آباد حدود ۳۳ قنات توسط نیاکان ما حفر شده است که برخی قنات‌ها تا دامنه غربی کوه‌های کرکس به طول ۴۰ کیلومتر ادامه می‌یابند، بنابراین اگر این خاک بسیار خشک بود، نمی توانست جریان آب در این تعداد قنات را در جاری باشد.

این دکتری عمران و ژئوتکنیک با اشاره به اینکه متاسفانه طی سال‌های گذشته سطح آب را با پمپاژهای مجاز و غیر مجاز پایین بردیم، تاکید می‌کند: در حال حاضر سطح آب زیرزمینی در منطقه حبیب آباد به طور متوسط ۱۶۳ متر است و حتی در برخی چاه‌ها سطح آب زیرزمینی به ۱۸۰ تا ۲۰۰ متر می‌رسد.

وی می‌گوید: به زبان ساده اگر یک وزنه را  توسط یک نخ در آب به‌صورت شناور نگه داریم، وزنه به نظر سبک‌تر از وقتی است که وزنه را در هوا نگه می‌داریم. عامل این حس سبک‌تری همانند زمانی که در آب استخر قرار می‌گیریم نیروی شناوری است. نیروی شناوری همان عامل بایداری قایق و کشتی در دریاست. دانه‌های خاک نیز همین شرایط را دارند و زمانی که در زیر آب قرار دارند بار کمتری به دانه‌های پایین وارد می‌کنند و زمانی که آب پایین می‌رود به سبب افزایش وزن این دانه‌ها، نشست لایه‌های خاک رخ می‌دهد.

نادی با بیان اینکه نشست سالانه در منطقه حبیب‌آباد ۱۸.۵ سانتیمتر است، می‌گوید: سالانه میزان نشست منطقه چمران ۱۰ سانتیمتر، منطقه مسجد سید سالانه ۴ سانتیمتر است، بنابراین تمام دشت به‌صورت یکپارچه پایین نمی‌رود، چراکه ضخامت آبرفت و میزان افت آب نیز متفاوت است.

وی ادامه می‌دهد: اگرچه نزدیک زاینده رود با وجود جریان بسیار محدود رودخانه به‌صورت موضعی آبخوان تغذیه می‌شود، اما منطقه حبیب آباد تغذیه آبخوان به سرعت انجام نمی‌شود، بنابراین شاهد اختلاف نشست خواهیم بود، بنابراین ساختمان‌ها و تمامی سازه‌ها و تاسسیات واقع در این دشت به سبب وجود نشست‌های غیر یکسان آسیب می‌بینند و آسیب‌ها به‌صورت ترک در بناهای مسکونی قدیمی  و آثار تاریخی و .. بروز و ظهور پیدا می‌کند.

این دکتری عمران و ژئوتکنیک با اشاره به شکل ترک‌های حاصل از نشست زمین، می‌افزاید: این ترک‌ها می‌تواند به‌صورت کششی (ترک‌های عمودی و افقی) و یا برشی (به صور مورب و کج ) باشد. ترک کششی مشاهده شده در مسجد سید از پایین عرض ترک کم و در بالا دارای عرض بیشتری است.

وی اضافه می‌کند: کف مسجد سید حدود ۱.۵ سانتیمتر دچار ترک شده است و به سمت بالا و گنبد ترک ها حدود ۳ تا ۴ سانتیمتر در دیوار غربی و گنبد مسجد دیده می‌شود.

نادی با اشاره به اینکه برای درک بهتر فرونشست و اثرات آن بر ساختمان‌هایی همچون مسجد سید و شرایط بروز ترک‌ها مدل‌سازی انجام شده است، می‌گوید: زمانی که به‌صورت دایم در حال برداشت آب از آبخوان هستیم، افت شدید سطح آب زیر زمینی سبب بروز نشست زمین می‌شود و این نشست در وسط آبخوان (حبیب‌آباد) بیشتر و در لبه های آبخوان نزدیک دامنه کوه‌های اطراف دشت ‌کمتر  است.

وی با اشاره به اینکه طبق مدل‌های انجام شده متاسفانه اثر نشست‌های نامتقارن و اختلاف نشست‌ها نزدیک لبه‌ها بیشتر است، توضیح می‌دهد: هر چه برداشت آب زیرزمینی و تخلیه آبخوان شدیدتر شود، اثرات منفی فرونشست در داخل شهر خود را نشان می‌دهد در این شرایط شکست در شبکه فرسوده فاضلاب به‌صورت بروز پدیده فروچاله، در لوله‌های گاز با احتمال بریده شدن اتصالات به‌صورت نشتی گاز و انفجار وجود دارد، همچنین ساختمان‌های مصالح بنایی و بناهای تاریخی خشتی و گلی نیز دچار آسیب می‌شوند.

این کارشناس با بیان اینکه در نشست‌های اخیر خیابان‌های اصفهان ممکن است بگوییم شبکه فاضلاب شهری فرسوده است، تاکید می‌کند: باید توجه داشت که لوله‌های فرسوده در برابر فرونشست زمین آسیب‌پذیرترند.

امروز آثار فرونشست زمین به‌صورت ترک‌های بسیار در مناطق مسکونی و بناهای تاریخی خود را نشان داده که اگر به‌طور اساسی چاره‌اندیشی نشود، با حذف صورت مسئله و این مدل نگاه برخی کارشناسان، زمانی تنها فقط نامی از اصفهان به عنوان نصف جهان باقی می‌ماند.