ورود فرونشست اصفهان به فاز ابربحران
اصغرعبدلی-نگاه کویر
در سال‌های اخیر، فرونشست زمین در استان اصفهان، خط مقدم این بحران در کشور، به مرحله‌ای رسیده که کارشناسان آن را «زلزله خاموش» یا حتی «آتشفشانی بیدار» توصیف می‌کنند. رخدادی که پیش‌تر برای بسیاری قصه‌وار به نظر می‌رسید، اکنون با ترک‌های عمیق در بناها، تخلیه مدارس و شهرک‌ها و تهدید زیرساخت‌ها، واقعیتی غیرقابل انکار است. دانشمندان و زمین‌شناسان از دو دهه قبل هشدار داده بودند، اما توجه جدی به این بحران انجام نشد تا امروز اصفهان در معرض بحرانی فرونشستی بی‌سابقه قرار گیرد.
همان‌طور که می‌دانیم فلسفه و بنای توسعه شهر اصفهان از گذشته، زاینده‌رود بوده و عامل تغذیه سفره‌های زیرزمینی کل شهر اصفهان، زاینده‌رود است. اما از اواسط دهه ۹۰ با تشدید بی‌آبی و قطع موقت و چند ماه یک‌بار زاینده‌رود شروع می‌شود و متأسفانه از سال ۹۷ و ۹۸ به یک جریان قطع دایمی زاینده‌رود می‌رسیم. وقتی آب در سطح زمین جاری نباشد به زیرزمین هم نفوذ نمی‌کند و سفره‌های زیرزمینی تغذیه ندارند و علاوه بر اینها برداشت‌های زیرزمینی هم ادامه دارد.
گزارش‌های هشداردهنده ملی
در آبان ۱۳۹۸، سازمان نقشه‌برداری کشور اعلام کرد که حدود ۱۸۰۰ کیلومتر مربع از استان اصفهان با نرخ فرونشست ۱۲.۵ سانتی‌متر در سال مواجه است و بیش از ۱۶۴ هزار نفر در معرض خطر قرار دارند. این گزارش به امضای مسعود شفیعی، رئیس وقت سازمان نقشه‌برداری، به ۲۱ مقام عالی‌رتبه از جمله وزیران نیرو، کشور و راه و شهرسازی ارسال شد. با این حال، کارشناسان بر کندی و ناکافی بودن اقدامات اجرایی تأکید کردند.
وزارت نیرو و طرح‌های ملی
طرح‌های «احیای آبخوان‌ها» و «تعادل‌بخشی سفره‌های آب» در طول دهه ۹۰ مطرح شد، اما به گفته کارشناسان، اجرا ناقص و پراکنده بود و نتوانست روند فرونشست را متوقف کند.
سازمان مدیریت بحران کشور
هر چند موضوع فرونشست اصفهان یک بحران قدیمی و چند ساله است اما مشخص نیست راهکارهای سازمان مدیریت بحران برای درمان آن چه بوده و چطور اجرایی می گردد ، اسماعیل نجار رئیس این سازمان قبلا هشدار داده بود که که فرونشست تهدیدی جدی برای زیرساخت‌ها و تأسیسات حیاتی است اما با جود جلسات متعدد و صدور هشدارها خبری از اقدامات عملی و بودجه‌گذاری مناسب برای آن نشده است.
حتی استانداران اصفهان در دوره های قبلی نیز بارها هشدار داده و جلساتی نیز برگزار کرده بودند و رسول زرگرپور (۱۳۹۲–۱۳۹۶) بحران را به کمبود آب زاینده‌رود مرتبط دانست. محسن مهرعلیزاده (۱۳۹۶–۱۳۹۷) آن را «بزرگ‌ترین تهدید اصفهان» خواند. عباس رضایی (۱۳۹۷–۱۴۰۰) هشدار داد فرونشست دیگر زلزله خاموش نیست، بلکه مانند «آتشفشانی فوران کرده» حیات و امنیت شهر را تهدید می‌کند و در نهایت مرتضوی در جلسه ای که با همین موضوع برگزار کرده بود با حضور امیر دکتر محمدحسن نامی رئیس وقت سازمان مدیریت بحران کشور به همراه معاونین و دکتر علیرضا شهیدی رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور طی سه روز از آثار خشکسالی و فرونشست در سطح استان بازدید و جلسه ای با حضور مسئولین استانی ترتیب دادند که قرار بر اجرای بسته پیشنهادی احیای زاینده رود گرفتند اما این بیماری خاموش که حالا به اژدهای پیدا تبدیل شده منتظر وعده ها و جلسات بدون اجرا ننشسته و هر روز بخشی از اصفهان را در کام خود فرو می کشد .
آب برهای بدون بازگشت
در حالی که از محدودیت منابع آب و کاهش بارندگی ها برای تامین آبخوان های زیر زمینی مدام صحبت می شود ، باید یادآور شد که استان اصفهان دارای حدود ۴۱ هزار حلقه چاه مجاز و ۱۰ هزار چاه غیرمجاز است و برداشت سالانه از این چاه‌ها تا ۳.۳ میلیارد مترمکعب می رسد و اگر چه وزارت نیرو برای کنترل برداشت‌ها، نصب کنتور هوشمند و توقیف چاه‌های غیرمجاز را در دستور کار قرار داده، اما در سایه نبود نظارت های کافی همچنان این برداشت ها ادامه دارد ، در همین چند قدمی اصفهان به کنار گذر شرقی سر بزنید خواهید دید که ماشین های آبرسانی شبانه روزی در حال بارگیری و حمل آب هستند و این فقط بخشی از زخمهای نمایان است که بر پیکر اصفهان زده می شود.
صنایع آب بر هر روز رو به افزایش هستند ، برداشت های بی رویه بالا دست و باغ های کم حاصل هم زخمهای قدیمی است که درمان نشده اند ، چاه های آب عمیق و کاهش بارندگی ها و ایجاد شبکه های فاضلاب جدید هم به کاهش ظرفیت تغذیه منابع زیر زمینی و افزایش مصرف ختمم می شود و قطع دائمی جریان زاینده‌رود از سال ۱۳۹۷ به بعد، تغذیه سفره‌های زیرزمینی را متوقف کرده و همراه با برداشت بی‌رویه، فرونشست را تشدید کرده است. به گفته کارشناسان مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، بیش از ۲۸۵ مدرسه و یک شهرک مسکونی در شمال اصفهان تخلیه شده‌اند و بسیاری ساختمان‌های واقع در کانون های فرونشست ترک‌های عمیق دارند.
تهدید زیرساخت‌ها و میراث فرهنگی
فرونشست، شبکه فاضلاب، پل‌ها، تأسیسات شهری و آثار تاریخی نظیر سی‌وسه‌پل و مسجد جامع را تهدید می‌کند. در پنج سال اخیر میلیاردها تومان خسارت به شبکه فاضلاب وارد شده است. کارشناسان تأکید دارند، ایجاد حفره بزرگ خیابان نشاط، بزرگ‌ترین فرونشست اصفهان تا امروز، یک هشدار جدی برای کلان‌شهر است.
**چشم‌انداز بحران**
پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد در صورت ادامه روند فعلی، نرخ فرونشست در سال های آینده می‌تواند دو برابر شود و زیرساخت‌های شهری و تاریخی با خطر جدی تخریب مواجه شوند. جمعیت بیش از ۳ میلیون نفری اصفهان در معرض این بحران قرار دارد و امکان مهاجرت اجباری و کاهش سرمایه‌گذاری در آینده نزدیک وجود دارد.
کارشناسان تأکید دارند، مدیریت جامع منابع آب، کاهش برداشت‌های غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند، احیای آبخوان‌ها و بازچرخانی آب از ضروریات است. اصلاح الگوی کشت، مدیریت مصرف در کشاورزی و مشارکت فعال جامعه مدنی و بخش خصوصی نیز از دیگر اقدامات لازم است.
فرونشست در اصفهان نتیجه سال‌ها غفلت، سیاست‌های نادرست آبی و توسعه شهری بی‌رویه است. با سیاست‌گذاری علمی، برنامه‌ریزی جامع و مشارکت مردم، بحران قابل مهار است.
این چشم‌انداز تلخ به معنای نابودی کامل شهر نیست؛ اصفهان همچنان به‌واسطة جمعیت، زیرساخت و جایگاه تاریخی‌اش پابرجا خواهد ماند، اما تفاوت میان اصفهانِ زاینده‌رود و اصفهانِ بی‌آب، تفاوت میان‌شهری زنده و پویا با شهری آسیب‌پذیر و وابسته است.
