پایان رطوبت 30 ساله در دیوارههای مسجد تاریخی امام
بدونشک تعمیر، مرمت و احیای بناهای تاریخی امری پویاست که از قدمتی برابر با حیات متمدنانه انسان برخوردار است و همچنان هم در حال تکامل است، لیکن طی یکصدسال اخیر این تکامل، در راستای هماهنگی علمی و عدم اعمال سلایق شخصی بوده، و فرآیند آن، حرکت به سمت تصویب قوانین و کنوانسیونها توسط صاحبنظران در دنیا است.
بدونشک قوانین حفاظتی در حوزه مرمت میراثفرهنگی بیشتر خط مشی کلی در این علم را مدنظر قرار میدهد. با این وصف آنچه که اینجانب در امر مرمت بناها در طی حدود 20 سال آموختهام این است که احیا یک بنا، آخرین مرحله از نجات بخشی آن است با اینوصف صاحبان فن و کارشناسان میدانند که در بیشتر ابنیه تاریخی، مرمت یک بنا بدون رسیدن به مرحله آخر (احیاء بنا) کاری عبث میباشد.
حال با توجه به تغییر زمان و نوع کاربریهای امروزی، بعضا لازم هست به منظور احیای بنای تاریخی، بعضی تغییرها در یک بنای تاریخی لحاظ شود. این تغییرها، از تغییر در فضاها و فرم معماری بنا گرفته تا نوع مصالح است. اینکه چه میزان و از چه نوع تغییر در مرمت و احیای یک بنا تاریخی قابل اغماض میباشد مبحثی طولانی است که از حوصله این مبحث خارج است، آنچه که بهنظر میرسد در حین مرمت، بازسازی و حتی نوسازی غیر قابل بخشش و قبول است.
تغییر در فرم و سبک معماری در زمینه احیا و دادن کاربری جدید در یک بنا است. بطور مثال برخی اوقات یک طبقه جدید بر روی برخی بناهای تاریخی به منظور بالا بردن ظرفیت گردشگر و یا توسعه خدمات گردشگری الحاق میشود که این امر کاملا اشتباه و غیر قابل پذیرش است و یا ایجاد گودال باغچه در بناهای که نه شواهدی از آن داریم و نه فرم و سبک معماری آن بهصورت گودال باغچهای بوده است امری ممنوع و غیر قابل بخشش میباشد.
حال پرسشی که در اینجا مطرح است، این است که آیا راهحلی وجود دارد تا در صورت نیاز به تغییرها در فرم معماری به هدفمان که حفاظت از بنا و احیای آن باشد بتوان دست یافت؟
به نظر میرسد تنها راه حل به منظور انجام این امر استفاده از مواد و مصالح بازگشت پذیر است. بدین معنا که این الحاقها بدون آسیب به بنا، قابلیت ایجاد فضاهای جدید و ضروری را داشته باشد و در صورت عدم نیاز بتوان به راحتی آنرا برداشت و فرم معماری را به حالت اولیه باز گرداند. البته این عناصر و مواد و مصالح جدید بازگشت پذیر باید خنثی باشد یعنی نباید اصل بنا را تحت تاثیر قرار داده و در یک مدت زمان معین و مشخص این خنثی بودن میتواند در رنگ یا بافت و یا مواردی از این دست باشد.
پایان رطوبت 30 ساله در دیوارههای این مسجد تاریخی
در این مقال بهمنظور درک بهتر این موضوع یک نمونه از عملیات مرمت و احیا که در اداره کل میراثفرهنگی استان اصفهان انجام پذیرفته تشریح میشود.
مدتها بود که در محل فضاهای سرویسهای بهداشتی مسجد امام(ره) اصفهان در محور جنوبغربی مسجد، رطوبت صعودی، آسیبهای جدی و قابل مشهودی را بر پیکرهی بنا وارد کرده بود. به گونهائی که رطوبت در بسیاری از قسمتهای جرزهای بنا به ارتفاع 2/5 متر رسیده بود و همین نکته باعث از بین رفتن بندها، فرسایش آجرهای تاریخی، سستی جرزها و ستونهای باربر و در نتیجه ایجاد منظری زشت از داغ رطوبت، شده بود.
در مرحله اول پس از مطالعه کامل این بخش به این نتیجه دست یافتیم که سابقه وجود سرویسهای بهداشتی مسجد در این بخش به دوران صفوی باز میگردد و این امر با پدیدار شدن کانالهای آب کف حیاط که پس از عبور از قسمتهای مختلف مسجد، نهایتا از سرویسهای بهداشتی صفوی میگذشت و به زمینهای کشاورزی و باغات پشت مسجد در گذشته سرازیر میشد، برای ما مسجل شد.
با عنایت به احیاء مجدد سرویسهای بهداشتی مسجد در طی 4 دهه گذشته، متاسفانه آثاری از سرویسهای تاریخی بجا نمانده است لکن با خاکبرداری از کف این فضا چندین سنگ توالت پیدا شد که یادگاری از آن ایام است، با اینحال در بررسیهای کارشناسان مشخص شد آنچه موجود است چشمههای ساخته شده از مصالح ماسونری است که بدون ایزولاسیون مناسب به بدنه تاریخی مسجد متصل شده است لذا این امر باعث نفوذ تدریجی رطوبت حاصل از آبریزی سرویسها به بدنه تاریخی متصل به آن، شده بود.
در مرحله اول بهمنظور مرمت این فضا، روش پاکسازی سبکی آغاز شد به گونهائی که در این روش بنا را از الحاقات بی ارزش دورههای بعد زدوده و اصالت و فرم معماری اصیل بنا برگردانده شد.
اما چالش پیشرو ، اجبار در ایجاد دوباره سرویس بهداشتی در این مکان بود، بنابراین با توجه به نکاتی که در ابتدای این مبحث به آن پرداخته شد، بهترین راهکار برای تغییرات در یک فضای تاریخی و اینکه معیارهای آن چگونه باید باشد و ما به چه اندازه اجازه اجرای تغییرات را داریم مطرح بود.
حال که باید مجددا سرویسهای بهداشتی ایجاد شود، باید تلاش میشد تا مطابق با اصول و مبانی نظری مرمت ابتدا عامل مخل را از بنا دور کرده و سپس بهمنظور احیاء سرویسها از مصالح و عناصر بازگشت پذیر استفاده شود که در نهایت میتواند کمترین تاثیر را در بنا داشته باشد.
با در نظر گرفتن این نکات، شروع عملیات با مسدود کردن راه نفوذ رطوبت و دور کردن جدارههای چشمههای سرویس بهداشتی از بدنههای اصلی و تاریخی آغاز شد. در این مرحله، خاکبرداری و ایجاد لایههای جدا کننده در کف با سنگ دانهها(بلوکاژ) بدون ملات و بهصورت خشکه چین، اولین اقدام در زمینه جلوگیری از صعود رطوبت به کف و دیوارهها بود. پس از آن نیز لایه ایزولاسیون بهصورت کاملا اصولی با دقت و کیفیت بالا، انجام شد تا رطوبت از کف سرویسها به لایههای پایین هم، سرایت ننموده و همچنین آماده برای اجرای عملیات سرامیک شود.
در طرح ارایه شده توسط اینجانب بهترین راه برای ساخت سرویسهای جدید بدون آسیب رساندن به بدنهها، اجرای آن در فضای میانی دالان و به فاصله 1/5 متری از دیوارههای دو طرف بود که با استفاده از مصالح سبک و بدون اتصال به بدنه هنگامی کامل میشود که عناصر و جنس مصالح ساخت جدارهها، بازگشتپذیر باشد. این مهمترین اصل در مرمت و احیا یک اثر میباشد. در این عملیات مصالح بهکار رفته از جنس آلومینیوم سبک با رنگی خنثی بود و تمام این پارتیشنها با سادهترین روش به کف متصل شده که باعث میشود هر زمان که لازم شد به راحتترین روش بدون کوچکترین آسیب به بدنههای تاریخی آنها را جدا کرد.
از دیگر مزایای این روش مرمت، این است که از مصالح مدرن کم اثر استفاده کرده و باعث میشود بخشهای مرمت شده و الحاقی کاملا متمایز از بخشهای اصلی باشد. در ادامه عملیاتهای دیگری مانند لایروبی کانالهای تاریخی، بازکردن مسیر اصلی فاضلاب، اجرای ناکش همراه با تهویه الکتریکی نیز انجام شد.
در ادامه این طرح، تلاش شد تا عملیات مرمتی شامل لایروبی کانالهای تاریخی، بازکردن مسیر اصلی فاضلاب مسجد، همراه با اجرای ناکش و تهویه الکترونیکی نیز بهمنظور دفع رطوبت از سایر بخشهای این مسجد عظیم تاریخی انجام شد.
پس از انجام تمامی مراحل عملیات مرمت، شاهد رفع رطوبت و آسیب از بنا بوده و سرویسهای بهداشتی نیز به بهترین روش مرمت و احیا شد، لذا آنچه که اکنون میتوان ملاحظه کرد احیای فضایی عاری از عوامل مخل و آماده برای استفادهی امروزی همراه با رعایت اصول و مبانی نظری مرمت است.
حمید محمدنژآد - کارشناس ارشد مرمت اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان
دیدگاه / پاسخ
موارد مرتبط
محبوبترین مطالب
مجموعه ها
خبرنامه
با عضویت در خبرنامه از جدیدترین اخبار روز مطلع شوید!