روایتی زنده از مساجد تاریخی اصفهان
مساجد تاریخی اصفهان با کاشی‌های لاجوردی، گنبدهای پرشکوه و محراب‌هایی که از راز شب‌های نیایش می‌گویند، همانند کتاب‌هایی خاموش ولی گویا، تاریخ را در سکوت فریاد می‌زنند.
خبرگزاری فارس - اصفهان؛ در دل فلات ایران، شهری جا خوش کرده است که هر کوچه‌اش، هر دیوار و گنبدش، بخشی از تاریخ معماری و ایمان این سرزمین را روایت می‌کند. اصفهان، نه فقط شهری با باغ‌ها، پل‌ها و میدان‌های تاریخی، که شهری است مزین به مساجدی که هر یک، آیینه‌ای از ذوق، خلاقیت و اعتقاد مردم روزگار خویش‌اند. این مساجد، با کاشی‌های لاجوردی، گنبدهای پرشکوه و محراب‌هایی که از راز شب‌های نیایش می‌گویند، همانند کتاب‌هایی خاموش ولی گویا، تاریخ را در سکوت فریاد می‌زنند.روز جهانی مسجد، فرصتی است تا از میان این آثار سترگ، به روایت مساجدی بپردازیم که نه‌تنها محل عبادت، بلکه پایگاه علم، فرهنگ و هویت ایرانی‌اسلامی بوده‌اند. در این نوشتار، نگاهی خواهیم داشت به مساجد شاخص و تاریخی اصفهان و با زبانی نوشتاری و رسمی، داستان‌های نهفته در دل آجرها و کاشی‌هایشان را مرور خواهیم کرد.جایگاه تاریخی و فرهنگی مسجد در اصفهانمساجد در فرهنگ ایرانی‌اسلامی همواره نقشی فراتر از عبادت‌گاه داشته‌اند. در ایران پس از اسلام، مسجدها به کانون‌های تعلیم و تعلم، اجتماع، قضاوت و حتی سیاست بدل شدند. در این میان، اصفهان به‌ویژه در دوره صفویه، که به پایتختی برگزیده شد، به شهری با مساجد شاخص و با معماری منحصربه‌فرد تبدیل شد. ساخت مساجد در این دوره نه‌تنها با اهداف مذهبی، بلکه با نگاه به نمایش قدرت، شکوه تمدن و تبلور هنر اسلامی-ایرانی صورت گرفت.
در قلب شهر، میدان نقش‌جهان قرار دارد؛ میدانی که دو شاهکار بزرگ معماری اسلامی را در خود جای داده است: مسجد امام (شاه) و مسجد شیخ لطف‌الله. اما اصفهان تنها به این دو محدود نمی‌شود. از مسجد جامع عتیق که قدیمی‌ترین مسجد شهر است، تا مسجد حکیم و مسجد علی قلی‌آقا، هر یک نماینده‌ای از دوره‌ای خاص و سبکی متفاوت در معماری اسلامی‌اند.مسجد جامع اصفهان؛ روایتی هزار سالهمسجد جامع عتیق یا مسجد جمعه اصفهان، که قدمتش به قرون اولیه هجری بازمی‌گردد، یکی از جامع‌ترین نمونه‌های تطور معماری اسلامی در ایران است. این مسجد نه‌تنها از نظر وسعت و تنوع سبک‌های معماری، بلکه از منظر تحولات تاریخی، جایگاهی منحصربه‌فرد دارد.در ساختار این مسجد، آثار معماری سلجوقی، ایلخانی، تیموری و صفوی به چشم می‌خورد. چهار ایوان آن نمونه‌ای کامل از سبک ایرانی است که بعدها در بسیاری از مساجد تقلید شد. محراب اولجایتو، با گچ‌بری‌های نفیس، از شاهکارهای هنری قرن هشتم هجری به‌شمار می‌رود. در کنار آن، گنبد نظام‌الملک و گنبد تاج‌الملک، به‌ترتیب در جنوب و شمال شبستان اصلی، نماد قدرت و دانش دوره سلجوقی هستند.آن‌چه مسجد جامع را خاص‌تر می‌کند، پویایی تاریخی آن است؛ اینکه هر پادشاه، وزیر یا معمار، بخشی به آن افزوده و اثری از زمانه خویش در آن به‌جا گذاشته است
مسجد امام؛ سمفونی کاشی و نورمسجد امام در ضلع جنوبی میدان نقش‌جهان، شاهکار بی‌بدیل دوران صفوی و تجلی‌گاه شکوه معماری آن عصر است. ساخت این مسجد به فرمان شاه عباس اول آغاز شد و معمار آن، استاد علی‌اکبر اصفهانی، از برجسته‌ترین معماران آن دوران بود. گنبد عظیم مسجد، با ارتفاع بیش از ۵۰ متر، نمادی از آسمان است که کاشی‌های فیروزه‌ای و نقوش اسلیمی، جلوه‌ای عرفانی به آن بخشیده‌اند. جالب آن‌که ورودی مسجد با میدان، زاویه‌ای حدود ۴۵ درجه دارد، تا محراب مسجد با قبله هم‌راستا باشد؛ شاهکاری مهندسی که در آن دوران کم‌نظیر است.صدای اذان در زیر گنبد مرکزی، با پدیده‌ای صوتی همراه است؛ پژواکی دقیق و موزون که گویی معمار، موسیقی را در ساختار مسجد نیز لحاظ کرده است. محراب مرمری، منبر سنگی و کتیبه‌هایی از خوشنویسان برجسته همچون علیرضا عباسی، زیبایی این بنا را دوچندان کرده‌اند.مسجد شیخ لطف‌الله؛ مسجدی برای خلوت سلطاندر ضلع شرقی میدان نقش‌جهان، مسجدی کوچک‌تر ولی حیرت‌انگیز قرار دارد: مسجد شیخ لطف‌الله. این مسجد بدون صحن، بدون مناره، و با ورودی‌ای متفاوت از دیگر مساجد ساخته شده است؛ چرا که مسجدی اختصاصی برای خاندان سلطنتی و جلسات خصوصی شاه بود.گنبد طلایی‌رنگ این مسجد، با طراحی منحصربه‌فرد و نقوشی متقارن از گل و گیاه، یکی از زیباترین گنبدهای اسلامی در جهان به شمار می‌رود. فضای داخلی مسجد، همچون بهشتی با رنگ‌های طلایی، لاجوردی، سبز و سفید است. یکی از جالب‌ترین ویژگی‌های این مسجد، طراحی نور آن است؛ پنجره‌هایی که نور را چون نوارهایی نقره‌ای وارد فضا می‌کنند و حس معنویت را تشدید می‌کنند.
مسجد حکیم؛ آرامش در دل کوچه‌های قدیمیمسجد حکیم، واقع در بافت قدیمی شهر و ساخته‌شده در دوران صفویه، به‌دستور حکیم باشی شاه عباس دوم بنا گردید. این مسجد با آن‌که در مقایسه با مسجد امام و شیخ لطف‌الله کمتر شناخته‌شده است، اما از نظر زیبایی معماری و اصالت، چیزی کم ندارد.کاشی‌کاری‌های ساده‌تر ولی دلنشین، فضای باز و چهارایوانی آن، و سکوت خاص حاکم بر صحن، مسجد حکیم را به محلی دل‌انگیز برای تأمل و عبادت بدل کرده است. این مسجد همچنین نمادی از مشارکت مردمی در ساخت عبادت‌گاه‌هاست؛ چراکه نه به‌دستور پادشاه، بلکه به‌همت یک پزشک دانشمند ساخته شده است.معماری، نمادپردازی و رازهای پنهان در مساجد اصفهانآن‌چه مساجد تاریخی اصفهان را از بسیاری بناهای مذهبی دیگر متمایز می‌کند، حضور معنادار هنر و نماد در معماری آن‌هاست. استفاده از عدد، نور، رنگ و فرم، در طراحی این مساجد، صرفاً جنبه زیبایی‌شناسانه ندارد؛ بلکه حامل پیام‌های عرفانی و فلسفی است.نور در این مساجد، نماد حضور الهی است. معماران با طراحی هوشمندانه نورگیرها، بازی سایه و روشنایی را به ابزاری برای القای معنویت تبدیل کرده‌اند. رنگ‌ها نیز معنا دارند. رنگ لاجوردی، آسمان را تداعی می‌کند؛ سبز، نماد زندگی و رشد است؛ و طلایی، نشانه‌ی کمال و تعالی.نقوش هندسی، نشان از نظم جهان هستی دارند و تکرار آن‌ها یادآور تسبیح و ذکر است.کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ، از مهم‌ترین جلوه‌های هنری در این مساجد است که با تلفیق هنر و معنا، چشم و دل را هم‌زمان تسخیر می‌کند
روایت‌هایی شنیدنی از دل مساجددر دل این مساجد، داستان‌هایی نهفته است که تاریخ رسمی آن‌ها را تکمیل می‌کند:گفته می‌شود در زیر گنبد مسجد امام، اگر در نقطه خاصی بایستی و سخن بگویی، صدای تو با پژواکی خاص در تمام فضا پخش می‌شود.برخی معتقدند طراحی مسجد شیخ لطف‌الله به‌گونه‌ای بوده که نور خورشید، در زمان مشخصی از روز، دقیقا بر محراب می‌تابد؛ که نشانی از دانش ستاره‌شناسی معماران است.
مساجد تاریخی اصفهان با معماری هنرمندانه و نمادهای عرفانی، نه تنها جلوه‌ای از زیبایی بلکه بازتابی از فرهنگ و هویت ایرانی-اسلامی‌اند و هرکدام روایتگر بخشی از تاریخ و ایمان این سرزمین هستند.
