میدان «نقش‌جهان» اصفهان زیر تیغ بی‌توجهی کسبه و ضعف نظارت‌ها
اصفهان - ایرنا - بار دیگر یکی از کسبه «میدان نقش جهان» با تراشیدن آجر و کاشی جداره‌های مجاور حجره‌اش آسیب تازه‌ای به کالبد تاریخی این اثر جهانی وارد کرده است؛ رخدادی که نمونه‌های مشابه آن پیشتر نیز گزارش شده و لزوم اعمال نظارت‌های مؤثر و جریمه‌های بازدارنده برای پیشگیری از بروز چنین تخلفاتی را گوشزد می‌کند.
به گزارش ایرنا، در روزهای اخیر یکی از حجره‌های میدان نقش جهان (امام) برای تعبیه سایبان اقدام به تراشیدن آجرها و کاشی‌های جداره حجره خود کرده است؛ کاشی‌هایی که به گفته کارشناسان، قدمت صفوی دارند و حدود ۱۰۰ سال پیش مورد مرمت قرار گرفته‌اند.
پیش از این نیز در اسفند سال گذشته یکی از کسبه برای کار گذاشتن ویترین در کنار حجره‌اش در ضلع شمال شرقی میدان نقش‌جهان اقدام مشابهی انجام داده بود. گرچه برخی منابع، ریزش آجرها را در این مورد مربوط به نم و رطوبت برخی جداره‌های میدان دانسته بودند که با زیاد شدن بار دیوار، منجر به این اتفاق شده بود اما به گفته یک منبع آگاه، صاحب حجره با تراشیدن آجرها، قصد نصب ویترین داشت.
اما این موضوع قصه‌ای تکراری در میان حجره‌های گرداگرد میدان است. این تنها آسیب وارد شده به این میدان تاریخی نیست؛ بسیاری از حجره‌های بازارهای اطراف میدان نقش جهان در اضلاع مختلف، برای افزایش اندک مساحت حجره یا ایجاد فضا برای ویترین و صندوق، گاه اقدام به تراشیدن جداره‌ها و دیوارهای قدیمی می‌کنند.
همچنین به گفته مقامات میراث فرهنگی اصفهان، مجموعه بازار اطراف میدان امام (ره) و خود این میدان تاریخی، تنها توسط ۲ نیروی یگان حفاظت مورد مراقبت قرار می‌گیرد. این در حالی است که برای آثاری چنین گسترده با این سطح از ارزش تاریخی و فرهنگی که در پیوند مستقیم با یکی از آثار ثبت شده جهانی قرار دارد، تخصیص بودجه و نیروی انسانی کنونی ناکافی است و در نتیجه، نظارت بایسته و مستمر بر تمامی بخش‌های این مجموعه به درستی انجام نمی‌شود.
از سوی دیگر، این تخلفات تنها محدود به میدان نقش جهان هم نیست و در بازارچه بلند اصفهان، معروف به بازار هنر نیز اتفاقات مشابهی پیشتر گزارش شده که ایرنا در یک گزارش میدانی به آن موضوع پرداخته است.
در بازار هنر که اکنون طلافروشان اصفهان در آن مستقرند، برخی کسبه برای نصب بالابر، اقدام به تراشیدن جرزها و دیواره‌های قدیمی کرده‌اند.
بازار هنر اصفهان در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی به همت باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، بنیان‌گذار سازمان میراث فرهنگی و پدر مرمت ایران، احیا و پس از انقلاب اسلامی با استقرار طلافروشان دچار تغییراتی شد.
از میان حدود ۸۰ حجره موجود در این بازار، تنها ۲ یا سه حجره هنوز طاق‌های ضربی و نماهای اصلی خود را حفظ کرده‌اند و در دیگر حجره‌ها، در و پنجره‌های گره‌چینی نفیس برداشته و طاق‌های ضربی زیر دکورهای زرگران پوشانده شد. اکنون حتی نمای بیرونی برخی حجره‌ها به سبک رومی کار شده که کارشناسان آن را آفتی جدی برای اصالت این بازار صفوی می‌دانند.
در چنین مکان‌هایی که نهادهای مختلفی از جمله میراث فرهنگی، اوقاف و هیئت امنای بازارها درگیر مدیریت هستند، به گفته کارشناسان، نظارت بایسته و مستمر وجود ندارد. به واقع نبود هماهنگی میان این نهادها سبب شده است تخلفات ساخت‌وساز جزئی، از جمله تراشیدن جداره‌ها و جرزها برای افزایش متراژ حجره یا نصب ویترین و بالابر در برخی بازارهای تاریخی اصفهان ادامه یابد.
این تخلفات به‌ویژه در میدان نقش جهان، نیازمند نظارتی جدی‌تر با قوایی درخور و همچنین در نظر گرفتن جرائم بازدارنده است تا اقداماتی مانند کار گذاشتن ویترین‌ها یا تراشیدن جرزها تکرار نشود.
به گفته مسوولان میراث فرهنگی اصفهان، برای برخی از کسبه متخلف در این زمینه پرونده قضایی تشکیل شده است اما کارشناسان تأکید دارند که تنها تشکیل پرونده کافی نیست و باید جریمه‌ها و برخوردهای قانونی به‌گونه‌ای بازدارنده باشد که از تکرار این تخلفات جلوگیری کند و در پیشگیری از آسیب‌های بعدی نیز اثرگذار باشد.
باری این چالش‌ها آفتی بر آفت‌های انباشته‌ای ست که بلای جان بناها و بازارهای تاریخی اصفهان شده؛ از سیم‌کشی های غیر اصولی بر بدنه بازار که هر آن بیم بروز آتش سوزی را بیشتر تا نم و رطوبتی که استحکام و پایداری سقف و دیوارهای بازارهای تاریخی از جمله در اطراف میدان امام را تهدید می‌کند. نبود همگرایی نهادها در اداره چنین آثار نفیسی، بی‌توجهی کسبه و نبود بودجه‌هایی که بتوان زخم های کهنه را به درستی تیمار کرد، همه و همه دردهای راسته‌ها و تیمچه‌های تاریخی اصفهان است.
یک میدان و هشت کیلومتر بازار، تنها با ۲ نیروی یگان حفاظت
در همین پیوند، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان به ایرنا گفت: بازار اصفهان به همراه میدان نقش جهان، محدوده‌ای نزدیک به هشت کیلومتر را دربر می‌گیرد و حدود هفت هزار کسبه در این بافت تاریخی فعالیت دارند و ما تنها ۲ نیروی یگان حفاظت برای بازرسی و پایش این محدوده داریم.
سید روح‌الله سیدالعسگری افزود: متأسفانه بسیاری از تخلفات در زمان‌هایی مانند شب یا روزهای تعطیل رخ می‌دهد، زمانی که نظارت حضوری کمتر است.
وی درباره وضعیت بازار هنر نیز گفت: در بازار هنر اصفهان نیز تخلفاتی از جمله تراشیدن جرزها برای نصب بالابر یا گاوصندوق مشاهده شده است و برخی کسبه حتی تا یک متر از دیواره را می‌تراشند تا گاوصندوق جا بگیرد در حالی که نمی‌دانند این دیوارها متعلق به ۴۰۰ سال پیش است و چنین اقداماتی پایداری سازه را به خطر می‌اندازد.
وی افزود: گاهی متخلفان برای توجیه عمل خود مدعی می‌شوند که این بخش از بنا متعلق به دهه‌های گذشته بوده یا در اسنادشان زیرزمین ثبت شده است اما واقعیت این است که تراشیدن جرز جرم محسوب می‌شود، چون بنیان بنا را سست می‌کند. کافی است یک زمین‌لرزه رخ دهد تا سقف فرو بریزد.
وی اضافه کرد: براساس ضوابط هرگونه اقدام عمرانی یا مرمتی در بافت تاریخی، به‌ویژه در بازار و میدان نقش جهان باید با استعلام میراث فرهنگی انجام شود که شهرداری این استعلامات را پیش از صدور مجوز بررسی می‌کند اما در مواردی، برخی کسبه بدون مراجعه به شهرداری یا میراث فرهنگی، سرخود اقدام می‌کنند؛ مانند مورد اخیر که فردی برای نصب قرقره سایبان، بدون هماهنگی وارد عمل شده بود.
به گفته سیدالعسگری برای این شخص پرونده قضایی تشکیل شده و این اتفاق حدود چهار تا پنج روز پیش رخ داده است.
معاون میراث فرهنگی اداره میراث استان ادامه داد: مشکل اصلی ما، تخلفات متعدد در سطح بازار است و تقریباً هر هفته سه مورد شکایت یا گزارش تخلف از بازار دریافت می‌کنیم؛ از جمله تراشیدن جرز دیوارها، نصب ویترین روی بدنه‌ها یا وارد کردن میخ برای نصب بنر، سیم برق یا ویترین که این موارد به تدریج به بافت تاریخی آسیب می‌زند.
وی افزود: آجرهایی که در بازار یا میدان نقش جهان مشاهده می‌کنید و گاه شل یا جدا شده‌اند، اغلب نتیجه همین اقدامات است.
سیدالعسگری تاکید کرد: این موضوعات علاوه بر آسیب میراثی، وقت زیادی از مجموعه ما می‌گیرد. با وجود بودجه‌های محدود و کمبود نیرو، بدون همکاری برخی از کسبه، کنترل این حجم از تخلفات دشوار است.
وی با بیان اینکه لازم است خود کسبه نیز برای حفظ اثر مشارکت کنند، افزود: باید فرهنگ سازی شود تا کسبه بدانند این مکان‌ها میراث تاریخی کشور و حفظ آن‌ها مسوولیتی عمومی است اما متأسفانه بسیاری به دلیل مسائل شخصی خودشان مانند نصب ویترین یا کولر گازی، دست به اقدامات غیر اصولی می‌زنند.
سیدالعسگری با اشاره به همکاری قوه قضائیه اظهار داشت: دستگاه قضا در این زمینه همراه ماست و در اغلب پرونده‌هایی که مربوط به بازار بوده، رأی به نفع میراث فرهنگی صادر شده است.
وی با بیان اینکه در بسیاری موارد، قاضی حکم داده تا بنا به حالت اولیه بازگردد یا متخلف جریمه شود، افزود: با این حال، گستردگی بازار اصفهان، کمبود نیروی یگان حفاظت و همکاری نکردن برخی از کسبه موجب شده همچنان شاهد بروز چنین تخلفاتی باشیم.
جریمه‌ها بازدارنده نیست
معاون میراث‌فرهنگی اصفهان در پاسخ به پرسش خبرنگار ایرنا مبنی بر اینکه آیا این جریمه‌ها توانسته در وقوع تخلف‌ها اثرگذار باشد، گفت: واقعیت این است که جریمه‌ها باید بازدارنده باشند که گویا نبوده است چراکه اگر فرد بداند تخلف او عواقب سنگینی دارد، دیگر اقدام به چنین کاری نمی‌کند. بنابراین میزان جریمه باید متناسب با نوع و گستره تخلف و میزان آسیبی باشد که به آثار میراثی وارد می‌شود.
وی در توضیح میزان جریمه‌ها گفت: میزان جریمه‌ها بستگی به نظر قاضی دارد و مواردی داشته‌ایم که تا ۲۰۰ میلیون ریال جریمه تعیین یا دستور بازسازی و بازگرداندن بنا به حالت اولیه با نظارت میراث فرهنگی صادر شده است.
سیدالعسگری افزود: بازار و میدان نقش جهان در واقع تنها بخش سالم و دست‌نخورده از بافت تاریخی اصفهان است که هنوز ساختار اصلی خود را حفظ کرده و اگر کوتاهی کنیم، چه از سوی دستگاه‌ها و چه از سوی کسبه، این اسکلت تاریخی از بین می‌رود.
آتش در کمین بازار تاریخی اصفهان
معاون میراث فرهنگی اصفهان اظهار داشت: بازار تاریخی اصفهان از نظر ایمنی نیز بسیار آسیب‌پذیر است و اگر حادثه‌ای مانند آتش‌سوزی رخ دهد، ممکن است با فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر مواجه شویم.
وی افزود: در مواردی که آتش‌سوزی در ساعات خلوت بازار اتفاق افتاده، توانسته‌ایم سریع مهار کنیم اما در زمان شلوغی، خطر بسیار بالاست.
این مقام میراث‌فرهنگی اصفهان تصریح کرد: سه ایستگاه آتش‌نشانی برای محدوده بازار در ستاد بحران تصویب شده است اما برخی کسبه همکاری لازم را برای ایجاد این ایستگاه‌ها ندارند و مدیریت بحران و سازمان آتش‌نشانی شهرداری اصفهان بارها از عدم همکاری کسبه گلایه کرده‌اند.
وی ادامه داد: این در حالی است که رعایت ایمنی، پیش از هر چیز به نفع خود کسبه است، چرا که بسیاری از حجره‌ها پارچه فروشی یا لباس فروشی اند و مواد قابل اشتعال زیادی دارند. اگر موضوع ایمنی جدی گرفته نشود، ممکن است فاجعه‌ای بزرگ رخ دهد.
معاون میراث فرهنگی با اشاره به وضعیت تأسیسات بازار گفت: در بسیاری از نقاط بازار، سیم‌کشی‌ها به شکل غیراصولی انجام شده و برخی کسبه سیم‌های برق را به چوب‌لباسی‌ها یا دیوار آویزان کرده‌اند. لازم است اداره برق به‌طور جدی وارد عمل شود و به کسبه تذکر دهد تا این موارد اصلاح شود.
به گزارش ایرنا، بازار تاریخی و بزرگ اصفهان با طول بیش از هشت کیلومتر و ۲۷ هزار باب مغازه دارای پیشینه تاریخی متنوعی است که کهن‌ترین پیشینه آن پیرامون مسجد جامع عتیق به بیش از یک هزار سال پیش می‌رسد.
قدمت بازار گرداگرد میدان نقش جهان نیز به دوران صفویه بازمی‌گردد و بیشتر به فروش صنایع دستی اصفهان اختصاص دارد.
میدان نقش جهان مجموعه‌ای شامل بازار، ۲ مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد امام(ره)، عمارت عالی قاپو و بازار قیصریه و متعلق به دوران صفوی است.
این میدان در هشت بهمن ۱۳۱۳ به شماره ۱۰۲ در فهرست آثار ملی ایران و اردیبهشت ۱۳۵۸ به شماره ۱۱۵ جزو نخستین آثار ایرانی بود که بعنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسید.
